สมุนไพรสัณฐานของผล

สัณฐานของผล ผลเป็นรังไข่ที่เจริญขึ้นหลังการปฏิสนธิ อาจมีส่วนอื่นของดอกเจริญตามมาด้วย ประกอบด้วยโครงสร้างสำคัญ ๒ ส่วน คือผนังผล กับเมล็ด ผนังผลเจริญมาจากผนังรังไข่ อาจหนาหรือบางก็ได้ อาจแบ่งย่อยได้เป็น ๓ ชั้น คือผนังผลชั้นนอก ผนังคนชั้นกลาง และผนังผลชั้นใน ส่วนเมล็ดเจริญมาจากออวุล  การจำแนกผลไปชนิดต่างๆนั้น มักพิจารณาถึงโครงสร้างของดอกที่เจริญเป็นผล จำนวนรังไข่ที่เจริญมาเป็นผล จำนวนคาร์เพล ของแต่ละรังไข่ ลักษณะของผนังผล การแตกของผนังผลเมื่อแก่จัดหรือไม่อย่างไร และมีวงกลีบเลี้ยงหรือฐานดอกเจริญมาเป็นส่วนประกอบของผลหรือไม่ ลักษณะดังกล่าวนี้เอง ที่ใช้ในการจำแนกผลเป็นผลเดี่ยวผลกลุ่ม และผลรวม ดังนี้
๑.ผลเดี่ยว เป็นผลที่เจริญมาจากรังไข่อันเดียวในดอกเดี่ยว หากผนังผลนุ่ม มีเนื้อ หรือเป็นเส้นใย เรียก ผลมีเนื้อ ฝาผนังผลแห้ง เรียก ผลแห้ง
ก.ผลมีเนื้อ อาจแบ่งย่อยได้หลายชนิด เช่น
-ผลมีเนื้อหลายเมล็ด ผลชนิดนี้มีเมล็ดอ่อนนุ่มทั้งหมดหรือเกือบทั้งหมด มีเมล็ดจำนวนมาก ยกเว้นพืชลางชนิด อาจมีเมล็ดน้อยลงหรือไม่มีเลยก็ได้ เช่น องุ่น มะเขือเทศ
-ผลแบบแตง ผลชนิดนี้มีผนังชั้นนอกค่อนข้างแข็งหรือเหนียว คล้ายแผ่นหนัง แต่เนื้อในผลอ่อนนุ่ม มีเมล็ดจำนวนมาก เช่น แตงกวา ฝักทอง
-ผลแบบแอปเปิ้ล ผลชนิดนี้เกิดจากรังไข่ใต้วงกลีบที่มี๒คาร์เพลหรือมากกว่านั้น เนื้อผลส่วนใหญ่เจริญมาจากฐานดอก ตัวผลจริงฝังอยู่ในฐานดอก เช่น แอปเปิ้ล ชมพู่
-ผลแบบส้ม ผลชนิดนี้มีผนังชั้นนอกนุ่มเหนียว มีต่อมน้ำมัน เช่น ส้ม มะนาว
-ผลเมล็ดเดียวแข็ง ผลชนิดนี้มีผนังเซลล์ชั้นในแข็งมาก มักติดกับเปลือกหุ้มเมล็ด มีเมล็ดเดียว ผนังผลชั้นกลางเป็นเนื้ออ่อนนุ่ม หรือเป็นเส้นใยเหนียว อาจมี๑คาร์เพลหรือมากกว่านั้น เช่น พุทรา มะม่วง
ผลมหัศจรรย์ ผลมหัศจรรย์ (miracle fruit) เป็นผลของพืชที่มี
ชื่อพฤกษศาสตร์ว่า Synsepalum ducificum (Schum.et Thonn. ) (ชื่อชนิด ducificum แปลว่า ผู้ที่ทำให้เกิดรสหวาน) เป็นพืชพื้นเมือง ของทางภาคตะวันตกของทวีปแอฟริกา ผลของพืชชนิดนี้ไม่มีรสและถ้ากินเข้าไปแล้ว เมื่อกินของที่มีรสเปรี้ยวตามเข้าไปจะเปลี่ยนเป็นรสหวาน ฤทธิ์ดังกล่าวจะอยู่ได้นาน ๒-๓ ชั่วโมง ผลของพืชชนิดนี้เป็นผลมีเนื้อ จัดอยู่ในประเภทผลเมล็ดเดียวแข็ง
ข.ผลแห้ง อาจแบ่งได้หลายชนิด เช่น
-ผลแห้งไม่แตก ผลแบบนี้มีเมล็ดเดียว ไม่แตก ได้แก่ ผลแห้งเมล็ดล่อน เป็นผลแห้งขนาดเล็ก มีเมล็ดเดียว เปลือกเมล็ดกับผนังผลแยกจากกัน เช่น ผลทานตะวัน ลูกบัว
-ผลเปลือกแข็งมีกาบรูปถ้วย ส่วนใหญ่เป็นผลแห้งขนาดใหญ่ ไม่แตก มีกาบรูปถ้วย หุ้มที่โคนผล เช่น ผลของพืชพวกก่อลางสกุล
-ผลเปลือกแข็งเมล็ดเดียว คล้ายผลแห้งเมล็ดล่อน แต่มีขนาดใหญ่กว่า มีเมล็ดเดียว เปลือกหนา แข็ง เช่น มะม่วงหิมพานต์
-ผลปีกเดียว คล้ายผลแห้งเมล็ดล่อน มีส่วนของผนังผลยืดออกไปคล้ายปีก เช่น ผลประดู่ ผลสะแกนา ถ้สเจริญจากรังไข่ที่มี ๒ คาร์เพลเชื่อมติดกัน เรียก ผลปีกเดียวแฝด เช่น ผลก่วม
-ผลธัญพืช เป็นผลแห้งขนาดเล็ก มีเมล็ดเดียว เปลือกเมล็ดและผนังผลเชื่อมติดกัน เช่น ข้าวโพด
ผลก่วมเป็นผลปีกเดียวแฝด ต้นก่วมแดง (Acer calcaratum Gagnep.) เป็นพืชที่พบในป่าดิบเขาที่นั่นคือใกล้ลำธาร บนภูเขาหินทราย ทางภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เช่น ที่ภูคา (จังหวัดน่าน) ภูหลวงและภูกระดึง (จังหวัดเลย)  ใบของพืชชนิดนี้จะเปลี่ยนเป็นสีแดงหรือสีในช่วงผลัดใบในฤดูหนาว (เดือนพฤศจิกายน-ธันวาคม) ผลของพืชชนิดนี้จัดเป็นผลแห้ง ประเภทผลปีกเดียวแฝด
ปีกของลูกยางนา ต้นยางนา
มีชื่อพฤกษศาสตร์ว่า Dipterocarpus alatus Roxb. ex G.Don
จัดอยู่ในวงศ์ Dipterocarpaceae
ชื่อสกุล Dipterocarpus มาจาก di+ptero+carpus แปลว่า ผลมี ๒ ปีก  ชื่อชนิด alatus แปลว่า มีปีก
ผลยางนา มีปีกยาว ๒ ปีก แต่ปีกทั้งสองนี้ เจริญมาจากกลีบเลี้ยงที่ยืดยาวออกเมื่อพัฒนาเป็นผล ไม่ได้เจริญมาจากส่วนผนังผล เช่นเดียวกับปีกของผลก่วม และปิดของผลประดู่บ้าน
– ผลแยกแล้วแตก เป็นผลให้เจริญจากรังไข่ที่มีตั้งแต่ ๒ คาร์เพลเชื่อมกัน เมื่อแก่หรือสุกจะแยกออก (ไม่แตก แต่แยกออก) แต่ละซีกที่แยกออกเรียก ซีกผลแบบผักชี ภายในมีเมล็ด ๑ เมล็ด แกนตรงกลางที่ต่อจากก้านผลไปเรียก คาร์โพฟอร์ เช่น ลูกผักชี เทียนตาตั๊กแตน
ลูกผักชี ลูกผักชีเป็นผลของต้นผักชี
อันมีชื่อพฤกษศาสตร์ว่า Cariandrum sativum L.
จัดอยู่ในวงศ์ Umbelliferae จัดเป็นผลแห้งไม่แตก ประเภทแยกแล้วแตก
ต้นเทียนตั๊กแตน
มีชื่อพฤกษศาสตร์ว่า (Anethum graveolens L.)
ในวงศ์ Umbelliferae
มีผลเป็นผลแห้งไม่แตก ประเภทผลแยกแล้วแตก ผลประเภทนี้เจริญมาจากรังไข่ที่มีตั้งแต่ ๒ คาร์เพล เชื่อมกัน เมื่อแก่นหรือสุขเมื่อแก่หรือสุกจะแยกออกแต่ละซีก เรียกซีกผลแบบผักชี ภายในมี ๑ เมล็ด แกนตรงกลางที่ต่อจากก้านผลไปเรียก คาร์โพฟอร์
-ผักหักข้อ ผลแบบนี้เมื่อแก่จัดจะหักข้อออกเป็นส่วนๆ ตามรอยคอดของผล แต่ละส่วนที่หักมักมีเพียงเมล็ดเดียว เช่น ผลสะบ้า
-ผลแห้งแตก  แบ่งย่อยเป็นหลายแบบ ได้แก่
-ผลแตกแนวเดียว ที่เจริญมาจากดอกที่มีคาร์เพลเดียว เมื่อแก่จัดจะแตกตามแนวตะเข็บเพียงแนวเดียว เช่น ผลรักดอก ผลขจร
-ฝัก เป็นสองที่เจริญมาจากดอกที่มีคาร์เพลเดียว เมื่อแก่จัดจะแตกตามแนวตะเข็บทั้งสองแนว เช่น ฝักหางนกยูงไทย ฝักกระถินณรงค์ ฝักชะเอมไทย
– ผลแตกแบบผักกาด เป็นผลที่เจริญมาจากดอกที่มี ๒ คาร์เพล เมื่อแก่เต็มที่จะแตกออก โดยที่ผนังผลที่ผนังผลแต่เป็น ๒ ส่วน จากด้านล่างไปด้านบน เห็นเมล็ดติดอยู่กับพลาเซนตา ตามแนวตะเข็บ เช่น ผลผักกาด ผลผักเสี้ยน ผลต้นเทียนแดง
ต้นเทียนแดง
มีชื่อพฤกษศาสตร์ว่า (Lepidium sativum L.)
ในวงศ์ Cruciferae
มีผลเป็นผลแห้งแตก ประเภทผลแบบผักกาด เพราะเจริญมาจาก ๒ คาร์เพล เมื่อผลแก่เต็มที่จะแตกเป็นสองส่วน จากหน้ารามไปด้านบน เมล็ดติดอยู่กับพลาเซนตา ตามแนวตะเข็บ เมล็ดดอกนี้ในยาไทยเรียก เทียนแดง
-ผลแห้งแตกแบบฝาเปิด เป็นผลที่เจริญมาจากรังไข่ที่มีตั้งแต่ ๒ คาร์เพลขึ้นไป มักมีเมล็ดหลายๆเมล็ด เมื่อแก่จัดจะแตกตามขวางโดยรอบ เป็นฝาเปิด เช่น ผลหงอนไก่ ผลผักกาดน้ำ
– ผลแห้งแตกตามช่อง เป็นผลที่เจริญมาจากรังไข่ที่มีตั้งแต่ ๒ คาร์เพลขึ้นไป มักมีเมล็ดหลายๆเมล็ด เมื่อแก่จัดจะแตกเป็นรูเปิดใกล้ๆตอนบนของผล เช่น ผลฝิ่น
-ผลแห้งแตกตามรอยประสาน เป็นผลที่เจริญมาจากรังไข่ที่มีตั้งแต่ ๒ คาร์เพลขึ้นไป มักมีเมล็ดหลายๆเมล็ด เมื่อแก่จัดจะแตกตามรอยประสานของผนังกั้นช่อง เช่น ผลกระเช้าสีดา
– ผลแห้งแตกกลางพู เป็นผลที่เจริญมาจากรังไข่ที่มีตั้งแต่ ๒  คาร์เพลขึ้นไป มักมีเมล็ดหลายๆเมล็ด เมื่อแก่จัดจะแตกกลางพู เช่น ผลทุเรียน ผลตะแบก
๒.ผลกลุ่ม เป็นผลกลุ่มเป็นกลุ่มผลที่เจริญมาจากรังไข่หลายรังไข่ที่อยู่ในดอกเดียว เช่น ผลน้อยหน่า ผลกระดังงา ผลจำปา
๓.ผลรวม เป็นผลที่เจริญมาจากรังไข่ของดอกรายละหลายๆดอกเชื่อมติดกัน หรืออาจเจริญมาจากช่อดอกทั้งช่อก็ได้ รังไข่เหล่านั้นจะกลายเป็นผลได้ย่อยๆ(เป็นผลเดี่ยว) เช่น ผลขนุน ลูกยอ สับปะรด
ลูกยอ ลูกยอเป็นผลจากต้นยอ
มีชื่อพฤกษศาสตร์ว่า (Morinda citrifolia L.)
วงศ์ Rubiaceae
จัดเป็นผลรวม เพราะเจริญมาจากรังไข่ของดอกหลายๆดอก เชื่อมติดกัน โบราณไทยใช้ลูกยอดิบต้มน้ำดื่มแก้คลื่นไส้อาเจียน ขับลม หรือเอามาเผาให้เป็นถ่าน ผสมเกลือเล็กน้อย อมกลั้วคอแก้เหงือกอักเสบ
๔.ผลพิเศษ ที่พบบ่อยๆ ได้แก่
ก.ผลวิสามัญ เป็นผลที่เจริญมาจากฐานดอกซึ่งขยายตัวออกเป็นรูปคล้ายโดม บนฐานดอกมีผล มีเนื้อคล้ายผลแห้งเมล็ดล่อน มักใช้เรียกผลสตรอเบอร์รี่ หรือผลอื่นที่คล้ายคลึงกันเท่านั้น
ข.ผลแบบผลกุหลาบ เป็นผลที่เจริญมาจากฐานดอกซึ่งขยายตัวเป็นรูปคล้ายแจกัน บนฐานดอกมีผลมีเนื้อคล้ายผลแห้งเมล็ดล่อน มักหมายถึงผลกุหลาบเท่านั้น
ค.ผลแบบมะเดื่อ เป็นผลที่เจริญมาจากช่อดอกพิเศษแบบดอกมะเดื่อ ช่อดอกแบบนี้มีฐานออกเจริญเป็นรูปถ้วยหรือรูปคนโท มีดอกย่อยเป็นดอกเพศเดียวอยู่ภายใน มักหมายถึงผลของพืชในสกุลมะเดื่อเท่านั้น

เครื่องยาจากผล เครื่องยาจากผลอาจได้จากผลในหลายๆประเภท ในที่นี้ขอยกตัวอย่างเรื่องยาจากผลเพียง ๖ ชนิด คือ กระวาน ดีปลี เทียนตาตั๊กแตน ผลราชดัด มะแว้งเครือ และฝักราชพฤกษ์

รูปภาพจาก:อตก.com,wordpress.com,dnp.go.th,pantip.com,สมุนไพร